Wannan bincike mai zurfi ya duba matsalolin tsarin da ke takura wa aikin jarida a Najeriya, bisa kira na gaggawa daga Cibiyar Watsa Labarai ta Duniya (IPI). Ya fadada kan abubuwan da suka faru da kuma yanayin da ‘yan jarida ke fuskanta a yau.
Cibiyar Watsa Labarai ta Duniya (IPI) ta Najeriya, cikin wata gargadi mai tsanani, ta ayyana yanayin kafofin watsa labarai na ƙasar a matsayin mai “matsala mai tsanani.” [[AICM_MEDIA_X]] Wannan ba kalaman banza ba ne. Yayin da yake jawabi a taron IPI na shekarar 2025 a Abuja, Shugaba Musikilu Mojeed ya zarge gwamnati da hukumomin tsaro da tsarin danniya da ake yi wa ‘yan jarida, wanda ya sa Najeriya ta faɗi daga matsayi na 112 zuwa 122 a cikin Ma’aunin ‘Yancin ‘Yan Jarida na Duniya. Wannan faɗuwar ba ta zama lambobi kawai ba; tana nuna cewa sararin jama’a da ‘yan jarida ke aiki a cikinsa yana ƙuntatawa, wanda hakan yana cutar da dimokuradiyya da ilimin jama’a.
Ma’aunin Danniya: Yadda Ake Tunkarar ‘Yan Jarida a Ko’ina
Faɗuwar Najeriya maki goma a cikin ma’auni na duniya, kamar yadda Mojeed ya bayyana, ya samo asali ne daga “danniya mai tsanani da kuma ci gaba da faruwa a ko’ina cikin jihohi.” Wannan yana nufin cewa matsalar ba ta ƙare a Abuja ba. A jihohi kamar Kano, Zamfara, da Rivers, ana samun irin wannan tsari. Misali, a Zamfara, an rufe gidan rediyo saboda watsa taron ‘yan adawa. A wasu jihohi kuma, ‘yan jarida na fuskantar barazana daga ‘yan siyasa masu cin gashin kansu da kuma jami’an tsaro da suka kafa kansu a matsayin masu kare mulki. Dabarun danniya sun haɗa da:
1. Sa ido da barazana ta sirri: Kiran waya ba zato ba tsammani daga lambobin da ba a sani ba don yin barazana ko tilasta musu su rufe labari.
2. Kama ba bisa ka’ida ba: Kamar yadda aka yi wa Segun Olatunji, ana ɗaukar ‘yan jarida a asirce, ana tsare su ba tare da tuhuma ba har tsawon kwanaki, domin kawai su ji tsoro.
3. Kai hari na jiki: A cikin Agusta 2024 kawai, akalla ‘yan jarida 56 an kai musu hari ko kuma an kama su yayin da suke rarraba zanga-zangar. Wannan yana nuna yadda ake amfani da ƙarfi don murkushe muryoyin jama’a.
Makaman Doka: Yadda Ake Amfani Da Shari’a Don Murkushe ‘Yanci
Wani abu mai ban tsoro a cikin wannan rikicin shi ne yadda ake amfani da doka da tsarin mulki don kai hari. Duk da cewa Kundin Tsarin Mulkin Najeriya ya ba da garantin ‘yancin faɗar albarkacin baki, amma a aikace, ana amfani da wasu dokoki don karya wannan haƙƙin. [[AICM_MEDIA_X]] Dokar Laifukan Yanar Gizo, ko da an yi ta gyara, ta ci gaba da zama babbar makami a hannun hukumomi don tursasa ‘yan jarida na dijital. Ana amfani da ita wajen gurfanar da su kotu saboda labarai da suka buga, wanda ke haifar da shari’o’in da suka shafe shekaru da kuɗi mai yawa, har ma da tsare su. Wannan yana nuna babban bambanci—a takarda, ‘yancin faɗar albarkacin baki yana da kariya, amma a aikace, ana amfani da tsarin shari’a don murkushe shi. Kiran da ake yi na sake duba waɗannan dokokin yana nufin cewa gwamnati ta daidaita dokokinta da ka’idojin dimokuradiyya da ta yi alkawarin kiyayewa.
Matsalolin Dimokuradiyya: Me Yasa Wannan Ya Shafi Kowa
Gargadin IPI bai shafi ‘yan jarida kawai ba. Kamar yadda Mojeed ya faɗa, “Lokacin da kafofin watsa labarai suka raunana, zaɓe suna rasa aminci, mulki ya zama marar ganuwa, cin hanci da rashawa yana bunƙasa.” To, me wannan ke nufi a zahiri? Yana nufin cewa idan ba a iya bincika ayyukan gwamnati ba, za a iya yin mugun aiki cikin sauki. Yana nufin cewa za a iya zaɓen da ba a yi adalci ba. Yana nufin cewa ‘yan ƙasa ba za su san abin da ke faruwa a bayan fage ba. Misali, idan ‘yan jarida ba za su iya bincika yadda aka kashe kuɗin jama’a ba ko kuma yadda ake sayen zaɓe, to, dimokuradiyya ta rasa ma’anarta. Halartar manyan jami’an gwamnati kamar Mataimakin Shugaban ƙasa da Ministan Bayanai a taron na nuna cewa suna da masaniya. Amma tambaya ita ce: Shin za su yi aiki don hana gwamnonin jihohi da jami’an tsaro su ci gaba da tursasa ‘yan jarida?
Haɗin Kai da Ƙarfin Hali: Hanyoyin Tsira da Ci Gaba
A cikin wannan yanayi na tsoro, IPI ta ba da shawarar haɗin kai a tsakanin ‘yan jarida. Wannan yana nufin cewa harin da aka kai wa ɗan jarida a Kano ya kamata ya zama damuwa ga ɗan jarida a Port Harcourt. [[AICM_MEDIA_X]] Wannan haɗin kai zai ƙarfafa ikon su, saboda rarrabuwa yana sa su zama masu rauni. Bugu da ƙari, an ba da kyauta a sunan marigayiyar ma’ajin kuɗi Rafat Salami, don tunawa da mutunci, ƙarfin hali, da hidima marar son kai. Wannan yana nuna cewa duk da matsin lamba, akwai bukatar ci gaba da aiki da gaskiya. Yana kuma nufin cewa ‘yan jarida na gaba dole ne su koyi tarihin jaridar Najeriya da ƙimar da ta kafa.
Kamar yadda Scott Griffen na IPI Global ya ce, Najeriya tana cikin sauye-sauye. Amma yaya za a yi sauyin? Shin zuwa ga ƙasar da ake bin diddigin kowa da kuma murkushe muryoyin jama’a? Ko kuma zuwa ga ƙasar da ta gane cewa ‘yan jarida su ne idanuwan da ba a rufe ba na al’umma? Kira na gaggawa daga IPI ya nufi cewa harin da ake kaiwa ‘yancin ‘yan jarida, a zahiri, harin ne kan haƙƙin kowa na sanin gaskiya. Don haka, gyara wannan rikicin ba bukatar ‘yan jarida kawai ba, amma ga kowa wanda ya damu da makomar dimokuradiyya a Najeriya.
Tushen Farko: Wannan bincike ya dogara ne akan rahotanni daga Premium Times game da taron IPI na Najeriya na 2025 a Abuja, tare da ƙarin bayani da fassarori.