Muhyi Magaji Rimin Gado, tsohon shugaban hukumar yaki da cin hanci ta Kano (PCACC), ya yi kwatanci mai tsanani game da yanayin yaki da rashawa a Najeriya. Ya ce gwagwarmayar kamar yaki da kungiyoyin barayin magunguna (Drug Cartels) na Colombia ne – wadanda suke da makamai masu tsanani, tsattsarkan tsare-tsare, da kuma kudaden da za su iya sayen duk wani tsaro ko ‘yan sanda.
Hukumar PCACC da aka kafa a shekarar 2005 domin tunkarar cin hanci a Jihar Kano, ta sami cikakkiyar kwarewa a fagen gano waye da waye da kuma yadda ake zubar da kudaden jama’a. Daga cikin binciken da Rimin Gado ya yi, ya gano cewa yawancin ayyukan haɗin gwiwa tsakanin gwamnati da masu zaman kansu (Public-Private Partnerships ko PPP) a lokacin mulkin tsohon Gwamna Abdullahi Ganduje, suna da alaƙa da cin hanci. Haka kuma, an yi amfani da hanyoyin yaudara wajen hayar filayen jihar don zubar da biliyoyin Naira daga asusun shiga na cikin gida (IGR).
Amma babban abin da ya fi ban tsoro shi ne kamannin da ‘yan siyasa masu cin hanci suka nuna. Rimin Gado ya kwatanta su da “cututtukan daji” da dole a cire su ta tiyata mai raɗaɗi. Dalilin da ya sa ya yi wannan kwatanci shi ne cewa, irin wadannan ‘yan siyasa ba sa jin tsoron kisa domin kare kudaden da suka saco. Suna shirye su kashe kowa wanda ya tsaya musu hanya, kamar yadda kungiyoyin barayin magunguna ke yi a kasashen waje. Wannan shi ne ainihin hatsarin da ake fuskanta a yaki da cin hanci a Najeriya – gwagwarmaya da mutane da ba su da wani abin da suka fi so fiye da dukiyar jama’a da suka kwashe.
Rimin Gado ya kuma bayyana cewa, wadannan ‘yan siyasa masu cin hanci suna amfani da karfin kudi da tasirinsu wajen lalata tsarin shari’a. Alal misali, ya ce an yi amfani da wasu ‘yan sanda a kan sa, domin hana shi ci gaba da binciken da ya fara. Wannan yana nuna cewa, masu cin hanci suna da ikon karkatar da hukumomin tsaro daga aikinsu na asali, su mayar da su wajen kare masu laifi. Shin, me ya sa ‘yan sanda za su kama wanda ke bin doka da oda yayin da Babban Lauyan Jihar ya ba shi izini (fiat) na gurfanar da wadanda ake zargi? Wannan shi ake kira ‘state capture’ – lokacin da masu cin hanci suka mallaki tsarin mulki da tsaro.
Dangane da tasirin wannan cin hanci a rayuwar talakawa, Rimin Gado ya yi nuni da cewa, karuwar tashin hankali da fashi a yankin Arewacin Najeriya ba wai kawai saboda rashin aikin yi ba ne. Akwai wani bangare na cin hanci da sata na kudaden jama’a da manyan ma’aikatan gwamnati suke yi. Lokacin da kudin da ya kamata a gina makarantu, asibitoci, da samar da ayyukan yi ya shiga cikin aljihun mutum daya, sai talauci ya karu. Manufofin da suka dace za a yi watsi da su domin a bi manufofin son kai. Sakamakon haka, matsalolin tsaro suna tasowa saboda yara da matasa ba su da makaranta ko aikin yi, sai su koma ga fashi da satar mutane don rayuwa.
Taron da aka gabatar da wannan rahoto a ciki, wanda Hukumar HEDA ta shirya tare da hadin gwiwar kungiyoyi, ya dauki jigon “Haɗa kai da Matasa Don Yaki da Cin Hanci.” Wannan jigo yana da muhimmanci sosai. Domin yaki da cin hanci ba zai yiwu ba tare da wayar da kan jama’a da kuma samun goyon bayan matasa – wadanda suke da karfin gani da kuma rashin tausayi wajen neman gaskiya. Matasan nan ne gado na gaba, kuma idan aka ba su ilimin yadda cin hanci ke lalata rayuwarsu da makomarsu, za su zama ginshikin gwagwarmaya.
A karshe, Rimin Gado ya yi kashedi cewa, ‘yan siyasa masu cin hanci a Najeriya sun fi barayin magunguna mafi tashin hankali a duniya mugunta. Sun fi son kashe mutane da kona ƙasa fiye da fuskantar shari’a. Saboda haka, wadata da ci gaba a Najeriya za su ci gaba da kasancewa cikin hatsarin kutsawa muddin wadannan mutane suka mamaye tattalin arzikin siyasa. Gaskiya tana cewa, yaki da cin hanci a Najeriya ba wai gwagwarmaya ta shari’a kawai ba ce, gwagwarmaya ta rayuwa ce. Yana bukatar jaruntaka, hadin kai, da kuma tsayayyen niyya daga dukkan bangarori – jama’a, ‘yan sanda, masu shari’a, da kuma ‘yan siyasa masu nagarta – domin a kawar da wannan cuta daga jikin al’umma.